SAIDA MAKA KOMUNIDADE RURAIS HANOIN KONA-BA VIOLENSIA DOMESTIKA

Posted on 10:15 PM by Rede Feto Timor Leste

Dili-Timor Leste / Rede Feto Timor Leste

Atu komemora Loron 16 Aktivismu Kontra Violensia, Rede Feto hamutuk serbisu hamutuk ho AMKV no FINAHADA komesa loron 4 Dezembru 2007, halao workshop iha 5 sub distritu Los Palos hanesan Luro, Tutuala, Iliomar, Moro no Los Palos Kota. Objetivu husi workshop ida ne’e mak atu bele hanoin fila fali feto nia luta ba movimentu para bele hetan sira nia direitu, no livre husi violensia domestika. Durante Workshop ne’e pergunta barak mosu relasaun ho problema nebe akontese iha uma laran. Saida deit mak sira husu ba fasilitador sira, mai ita tuir hakerek ida ne’e.

P: Violensia mosu laos deit iha nivel ki’ik maibe iha nivel a’as mos iha. Nudar organizasaun nebe interese ba problema violensia domestika oinsa ita bo’ot bele buka solusaun no rezolve problema hirak ne’e?

R: Violensia Domestika bele mai husi ema ki’ik no ema bo’ot. Timor Leste agora ratifika ona lei kona ba CEDAW (Konvensaun atu Halakon Diskriminasaun Kontra Feto). Dala ruma problema violensia domestika bele mosu iha daerah isoladu, ida nee bele sai responsibilidade husi autoridade lokal hanesan : Chefe de Aldeia, Chefe do Suco, Conselho de Suco, Chefe do Posto, Polisia atu bele buka dalan para bele hetan solusaun diak.

P: Ami sinte katak kultura ne’e diak ba povo Timor atu bele hametin relasaun familia. Maibe kultura Timor mos bele kria violensia hasoru feto. Favor esplika klean liu tan atu ami bele komprende.

R: Kultura ne’e diak duni atu bele hametin nafatin relasaun familia entre mane san ho feto san. Maibe kuando ita hare fila fali realidade maka akontese nunka mais beneficiaries ba labarik feto nebe atu kaben; beneficiaries ne’e ba deit nia tiu, na’an no inan-aman. Saida maka akontese kuando sira hari’i uma kain ida, dala ruma mosu konflito (baku malu,tolok malu imklui soe malu). Husi hahalok ne’e mosu violensia oin-oin, nebe feto sempre hasoru.

P: Iha uma kain ida ladun iha transparansia kona ba orsamento. Fen sempre husu atu sosa buat ruma maibe hau la fo tamba osan laiha. Kuando iha uma laran orsamento la sufsenti no mosu problema aihan laiha, ne’e violensia ka lae?

R: Ne’e Violensia duni, tamba kuando ita nia uma laran laiha sufiseinte ba aihan ne’e ita dehan violensia ekonomia; laiha nutrisaun mos tama iha violensia ekonomia.

P: Kuando ami nudar laen ba toos, sira iha uma atu tein, hare labarik no seluk tan. Durante hau fila almosu seidauk pronto, hau hakilar, no tolok tan, tamba hau hamlaha. Fen ninia knar atu tein, fase roupa no seluk. Hau halo hanesan ne’e, violensia direitu feto nian ka lae?

R: Direito entre feto no mane nian hanesan deit. Desde ita nia moris iha mundu ita iha ona direito atu moris, direito hetan aihan, direito atu hetan edukasaun, saude, foti desizaun, servisu, hili ita nia fen ka laen no seluk tan. Direito ho knar dala ruma ita nudar ema sempre interpreta sala nomos tamba ita nia hanoin katak feto ninia knar no direito la hanesan ho mane, ne’e sala. Knar ita nudar fen ho laen hanesan deit iha fatin hot-hotu maibe tamba tradisaun Timor Leste ne’ebe sei uza sistema patriarki halao feto hanesan segundu klase. Ita hare husi aspeitu direito umanus, feto ho mane iha direitu hanesan, tamba mane mos bele tein, feto mos bele ba toos. Ne’e laos viola sira ninia direito tamba dala ruma feto servisu barak liu duke mane. Kuandu ita hadomi ita nia fen, tenki kria komunikasaun ne’ebe diak atu la bele hakilar malu, tamba hakilar no tolok bele mosu violensia.

P. Kona ba violensia domestika nebe fen laen baku malu, depois sira lori keixa ne’e ba polisia. Hau sente laran todan, imos ba chefe de Aldeia sira, tamba tauk ami rezolve iha uma laran deit (rezolve liu adat). Ami sente ne’e diak?

R. Kuando ita bo’ot sira tauk atu ba keixa (liu-lui ba inan feto sira, oan feto sira), ita sempre vitima nafatin tamba dala ruma problema ne’e bele akontese fila fali iha familia laran. Laen sira sente no hanoin katak bele halo fali depois fo kulpa deit liu husi adat. Ne’e ladiak. Labele tauk atu keisa no hato’o keisa ba chefe do aldeia, Suco, Concelho Suco, Chefe de Posto, Polisia nudar Autoridae lokal. Tanba ne’e sira nia knar atu bele responde populasaun ninia nesesidade. Agora Timor Leste mos ratifika tiha ona lei ida nebe fo proteje ba feto liu husi diskriminasaun hot-hotu ho naran: CEDAW= Convensaun Atu halakon Diskriminasaun Kontra Feto.

P: Ohin ita dehan katak violensia seksual iha ba labarik sira nebe iha tinan ki’ik (tinan 10 ba kraik), tamba saida maka ita dehan violensia seksual. Ita hatene katak seksual ne’e diak no laiha obrigasaun?

R: Los duni, kuandu laiha obrigasaun (halo tamba gosta malu, ne’e laos violensia), maibe kuando ita halo relasaun seksual ho labarik sira nebe tinan 10 ba kraik ne’e naran violensia seksual. Ami dehan hanesan ne’e tamba ita viola sira nia direitu atu bele moris livre iha sosiedade nia let. Labarik tinan 10 ba kraik mos seidauk bele hatene diak no a’at ba sira nia moris. Tamba ne’e bele fo impakto ba sira ninia saude iha futuru.

P: Feto ho mane namora to’o hetan oan. Maibe durante labarik ne’e moris, mane lakohi fali nia namora. Tamba tauk moe, feto nia inan-aman rezolve problema ne’e liu husi adat (uza sistema tradisional) nebe fo multa deit ba mane. Ne’e tama violensia ka lae?

R.: Kuando problema ne’e rezolve liu husi sistema tradisional, ita bele dehan ne’e diak. Maibe feto ne’e sai vitima nafatin, tamba dala ruma mane sira bele halo fila fali hahalok ne’e ba feto seluk. Agora Timor Leste iha ona lei kona ba oinsa atu bele rezolve problema ne’e liu husi prosesu tribunal, atu oan ho fen bele hetan responsabel husi mane to’o labarik ne’e bo’ot ona (tinan 17), liu husi mane nia riku soin (Salario, Rai, natar no seluk tan).

P: Primas ho primus gosta malu, maibe inan & aman la fo, ne’e violensia ka lae?

R.: Ida ne’e naran violensia tamba inan & aman viola oan nia direitu atu hili ninia fen ka laen. Ema seluk labele foti desizaun ida ne’e tamba ne’e direito ema idak-idak nian (maske nia hanesan inan & aman). Tamba inan aman la fo nia oan direitu ida ne’e, sira nia oan bele stres no hetan moras oi-oin. Ne’e violensia psikolojia.

P: Fen ho laen selingkuh. Fen selingkuh ba mane seluk, mane mos selingkuh ba feto seluk. Ne’e violensia ka lae?

R: Hau sente kazu ne’e ladun akontese, maibe kuando iha duni depende ba feto ho mane nebe selingkuh. Se sira domin nafatin no laiha impaktu ba sira nia uma laran, ne’e hau sente laos violensia. Maibe kuando sira hatene depois to’o baku malu, ketak malu ne’e bele tama violensia fisiku tamba baku malu, bele mos tama violensia psiokolojia, tamba bele mosu stres no bulak.

P: Oinsa ita atu bele uza ita nia direito kuando inan-aman obriga ita atu kaben ho mane no feto nebe ita la gosta. Ema sempre dehan labele kontra inan-aman ninia hakarak, atu labele kona malisan (kutukan). Ida ne’e tama iha violensia ka lae?.

R.: Kultura, ema iha nebe deit sempre iha, nomos kultura nebe bele hasae ita ninia dignidade. Maibe iha kultura balu bele mos viola fali ema seluk ninia direito atu hili ita nia fen/laen. Ne’e direito ema idak-idak nian nebe ema seluk labele obriga. Ohin ita esplika katak kaben ho mane no feto nebe ita la gosta ne’e viola ita ninia direito, tamba sistema tradisaun ita nebe tenki tuir atu labele hetan malisan. Impaktu husi ne’e ba ita nia moris hanesan familia ida nebe bele akontese hanesan : ketak malu lalais, baku malu no seluk tan. Ne’e tama iha violensia ona.***

No Response to "SAIDA MAKA KOMUNIDADE RURAIS HANOIN KONA-BA VIOLENSIA DOMESTIKA"

Leave A Reply