REDE FETO HALO KAMPANHA 16 DIAS KONTRA VIOLENSIA IHA DISTRITU ERMERA NO MANATUTO

Dili-Timor Leste/04 Dezembru 2009

Atu bele komemora kampanha 16 aktivismu kontra violensia hasoru feto, Rede Feto Timor Leste sei organiza atividade diskusaun publiku iha ivel distrital. Rede Feto hanesan organizasaun subrinha ba organizasaun feto 18 iha Timor Leste sei halo diskusaun publiku iha distritu Ermera no Manatuto ho konvida parte sosiedade hotu-hotu bele partisipa iha atividade ida ne’e.

Ita hotu-hotu hatene, durante loron 16 komesa dia 25 Novembru too dia 10 Desembru, nasaun hotu-hotu atu atividade oin-oin atu bele haberan informasaun no hametin komunidade sira atu bele kombate violensia kontra feto. Loron aktivismu ida ne’e hahu husi loron 25 Novembru ne’ebe mundu konese hanesan Loron Internasional Eliminasaun Violensia Kontra Feto. Ba tinan 2009, atividade kampanha Rede Feto nian foti tema hanesan “ Feto no Mane Iha Komitmentu Forte atu Hakotu Violensia”.

Atividade kampanha loron rua ne’e sei realiza iha distritu :

DISTRITU ERMERA

  • Kuarta feira, 9 de Dezembru 2009
  • Fatin iha Aula Administrasaun Distrital Gleno
  • Oras 08.30 too remata

DISTRITU MANATUTO

  • Kuarta feira, 10 de Dezembru 2009
  • Fatin iha Aula Centru Juventude Manatuto
  • Oras 08.30 too remata

Programa :

  • Abertura husi Administrasaun Distritu
  • Aprezentasaun husi Direitora Rede Feto kona-ba Direitu Feto no Igualdade
  • Apresentasaun husi Assosiasaun Mane Kontra Violensia (AMKV) kona-ba Violensia baseia ba Jeneru no Kampanha Hapara Violensia iha Timor Leste.
  • Diskusaun ho komunidade
  • Taka

Ba informasaun klaru bele kontaktu ba :

  • Sekretariadu Rede Feto, Rua Bispo de Madeiros, Mascarinhas Dili (Univ. Undil nia Sorin)Telf : 3317405, Email : redefeto@yahoo.com, Informasaun kona-ba programa ida ne’e bele haree iha ami nia webblog : www.redefeto.blogspot.com

FETO MOS IHA DIREITU BA SAUDE REPRODUKTIVA

Dili-Timor Leste/Loron AIDS Mundial - 1 Dez 2009

Kada tinan iha loron 1 Dezembru, mundu tomak komemora Loron Aids Internasional. Loron ida ne’e hanesan loron ida atu bele kombate moras HIV/AIDS. Durante tinan barak, moras ida ne’e sai ona ameasa boot ba komunidade mundu hotu no halo ema rihun ba rihun mate. Lideransa husi nasaun hotu-hotu mos fo prioridade ba impaktu husi moras ida ne’e tamba laos deit daet ba ema ne’ebe hetan risku boot maibe daet ona ba ema seluk la iha risku hanesan donna da casa sira.

Iha tinan 2008, ema besik 33,4 milloen positivu moras HIV/SIDA. Husi numeru ida ne’e, persentasaun feto moris ho virus HIV/SIDA barak liu kompara mane. Virus HIV/SIDA bele hadaet ba ema liuhusi dalan oin-oin hanesan relasaun seksual ne’ebé la seguru, daet husi inan isin rua ne’ebe pozitivu HIV/SIDA ba nia bebé iha nia isin no ikus mai wainhira labarik ne’e moris, nia bebe mos pozitivu virus HIV/SIDA. Iha parte seluk, virus HIV/SIDA mos bele hadaet liu husi daun sona nian/jarum suntik. Virus HIV/SIDA bele daet ba malu liu husi transfuzaun raan husi ema ne’ebé pozitivu HIV/SIDA ba ema seluk.

Tuir estatístika Ministério Saúde nian hateten katak komesa tinan 2002 too tinan 2009 kazu AIDS/SIDA aumenta bebeik. Agora ema ne’ebe positivu HIV/SIDA ho total ema nain 120. Husi total ida ne’e ema nain 17 mate ona. Iha tinan 2008 de'it, tui dadus husi Ministeriu Saude rejista ona ema hamutuk nain 500 husi distritu ne’ebe deferensia hanesan Maliana total 41 mane 10 feto 31, Suai total 17 mane 13 no feto 4, Maubisse total 9 mane 8 no feto 1, Oecusse total 44 mane 32 no feto 12, no distritu seluk ne’ebe la temi total hamutuk 321 feto 77 hetan ona tes ran katak positivu hetan moras HIV/SIDA.

Sei ita kompara ho tinan 2004 ne’ebe iha deit ema nain 24 positivu HIV/SIDA maka durante tinan 5 numeru ema ne’ebe positivu HIV/SIDA aumenta too ema nain 100. Kada tinan maizemenus ema nain 20 hetan positivu moras HIV/SIDA. Iha fatin la hanesan, Daniel Marcal nudar Direitur husi organizassaun sosiedade sivil hanesan Church World Service (CWS), esplikasaun katak iha estimasaun ema 5.000 resin maka hetan ona moras HIV/SIDA iha Timor Leste.

Tamba Saida Moras Ida ne’e Aumenta Bebeik ?

Timor Leste hanesan nasaun independensia mos hetan impaktu negativu husi mundu global liu-liu husi ema internasional barak serbisu iha nasaun ida ne’e. Atividade prostituisaun ne’ebe barak akontese iha kapital Timor Leste mos hanesan kauza ida tamba sa moras HIV/SIDA aumenta bebeik. Husi dadus ne’ebe iha, moras HIV/SIDA daet barak liu husi relasaun seksual ne’ebe la seguru.

Ema internasional barak ne’ebe serbisu iha Timor Leste inklui osan dollar Americano ne’ebe sirkula iha nasaun ida ne’e halo prostituisaun sai hanesan area serbisu ida bele hetan dollar lalais. Kondisaun ida ne’e halao feto prostituta husi nasaun seluk mai no serbisu iha area ida ne’e. Husi peskiza Fundasaun Alola iha tinan 2004 kona-ba atividade prostitusaun iha Timor Leste hateten katak ema estranjeiru nain 148 husi nasaun 6 hanesan Indonesia, China, Filipina, Thailandia no Australia serbisu hanesan feto prostituta iha Timor Leste. Iha relatorio ida ne’e mos hatete katak feto Timor nain 100 mos involve iha bisnis a’at ida ne’e. Area prostitusaun hanesan area ida perigozu ida ba feto prostituta sira tamba sira bele hetan violensia oin-oin husi sira nia kliente inklui mos bele hetan moras HIV/SIDA tamba halo relasaun seksual la seguru. Hahalok a’at mane sira ne’ebe gosta ba fatin prostituisaun mos halo moras ida ne’e daet lalais ba ema seluk.

Problema prostituisaun ne’e mosu iha ita nia sosedade barak tamba razaun ekonomia. Kondisaun ekonomia Timor Leste ne’ebe sei fraku halo ema barak liu-liu ema sira moris iha fatin rural hetan limitasaun atu bele sustenta sira nia moris. Kondisaun ida ne’e aumenta tan ho sira nia inkapasidade no hare ba faktores fiziku ne’ebe fraku liu kompara ho mane. Tiur peskiza Fundasaun Alola nian iha tinan 2004, prostituisaun mosu barak tamba razaun ekonomia no violensia baseia de jeneru. Iha Timor Leste, fatin barak sai ona imajina a’at iha sosiedade nia laran hanesan fatin protituisaun lokal. Fatin sira ne’e mos bele sai fatin ida atu moras HIV/SIDA bele hadaet ba ema seluk bainhira estadu la halo kontrola ba atividade ilegal ida ne’e. Estadu Timor Leste liu husi instituisaun sira ne’be iha responsibilidade ba combate moras HIV/SIDA tenke proaktiva para moras ida ne’e la bele estraga ita nia sosiedade no ita nia futuru.

Tamba Sa Maka Feto Sai Vulnerável Liu ba Virus HIV/SIDA?

Husi resultadu peskiza ne’ebe Organizasaun Mundial ba Kombate Moras HIV/SIDA (UNAIDS) halo hatudu katak iha duni relasaun forte entre violensia hasoru feto no moras HIV/SIDA ne’ebe hadaet lais liu-liu ba feto sira. Feto hanesan sexu fraku ida kompara ho mane la iha poder/forsa boot ida atu bele rejeita bainhira sira nia laen hakarak halo relasaun seksual inklui halo relasaun seksual ho violensia oin-oin. Faktor ida ne’e mos sai hanesan kauza ida katak feto risku duni ba moras HIV/SIDA. Iha tempu hanesan, feto barak mos ladun hetan asesu informasaun ne’ebe diak no lolos kona-ba moras ida ne’e rasik.

Disigualdade no injutisa jeneru halo feto maluk sira la bele hili sira nia futuru, la bele hili sira nia laen, la bele hili bainhira sira bele kaben, oinsa sira bele halo relasaun seksual no la iha poder atu bele halo relasaun seksual ne’ebe seguru. Iha sektor ekonomia, feto mos hetan diskriminasaun boot tamba sira laiha kbiit ekonomia no halo feto sira depende deit ba sira nia laen atu bele sustenta sira nia familia. Kondisaun ida ne’e halo feto nia posisaun fraku tebes no seidauk aumenta ho faktus ne’ebe iha katak feto barak unalfabetu, laiha asesu ba informasaun, nivel edukasaun ne’ebe minimu liu inklui mos sistema lei nian ne’ebe ladun fo apoio ba feto sira. Faktus sira ne’e halo feto hetan risku boot ba moras HIV/AIDS.

Moras HIV/SIDA No Violensia Hasou Feto

Asaun atau bele hapara moras HIV/SIDA sai ona isue internasional ida. Iha nasaun barak, aktivista feto no direitus humanus sira tau ona isu ida ne’e sai hanesan parte intregadu ida husi kampanha loron 16 eliminasaun violensia kontra feto. Aktivista sira hanoin katak iha relasaun forte entre violensia hasoru feto no moras HIV/SIDA ne’ebe hadaet lalais.

Tuir Konvensaun CEDAW nian ne’ebe Estadu Timor Leste ratifika hateten katak Governo Timor Leste iha obrigasaun atu garantia feto nian direitu inklui feto nia direitu iha area saude repruduktiva. Artigu 12.1 Konvensaun CEDAW hateten katak estadu membru tenke hola medida hotu-hotu ne’ebe lolos atu halakon diskriminasaun kontra feto iha area kuidadu kona-ba saude atu nune garantia asesu ba serbisu kuidadu ba saude nune’e mos asesu ba planu familiar ne’ebe tenke baseia ba feto no mane nia igualdade. Artigu ida ne’e haforsa tan ho rekomendasaun jeral husi Konvensaun CEDAW numeru 24 pontu 5 ne’ebe deklara katak sirkunsizaun ba feto, virus HIV/SIDA, feto aleijada sira, violensia hasoru feto no iguladade iha relasaun familiar nudar parte intregadu ida reasiona ho obediensia ba artigu 12 konvensaun CEDAW nian.

Estatutu feto iha area saude ida ne’e mos haforte tan liu husi Deklarasaun Beijing 1995ne’ebe obriga nasaun hotu hotu atu bele implementa rekomendasaun husi deklarasaun ida ne’e. Iha sektor feto no saude, Deklarasaun Beijing mos hateten klaru katak nasun ne’ebe asina deklarasaun ida ne’e tenke foti asaun ne’ebe sensitive ba jeneru atu bele kombate moras HIV/AIDS nomos problema saude seksual no reproduktiva.

Saida Maka Ita Bele Halo?

Haré ba realidade katak numeru ema positivu virus HIV/SIDA iha Timor Leste komesa aumenta, ne’e duni presiza halo asaun preventiva atu bele hamenus número hirak ne’e liu husi programa integrada. Instituisaun hotu tenke involve iha laran inklui mos sosiedade sivil no familia rasik tamba problema moras ida ne’e laos deit problema governo nia deit maibe problema ita hotu. Iha parte ida, faktus hatudu mai ita katak ema barak ladun hetan informasaun kona-ba moras ida ne’e liu-liu ba feto sira. Iha parte seluk, ita mos la bele taka matan ba atividade prostituisaun ne’ebe buras iha kapital Timor Leste no fatin seluk. Hanesan linha ida husi virus HIV/SIDA bele hadaet ba ema seluk, problema prostituisaun tenke resolve lalais liu husi fo poder ba policia atu bele halao operasaun konjunta atu bele hapara atividade ilegal ida ne’e.

Governo mos tenke halao mekanismu ne’ebe diak atu bele prevene Timor Leste husi prostituisaun liu-liu prevene nasaun ida ne’e husi “invasaun” feto prostituta internasional ne’ebe diskonfia bele lori virus HIV/SIDA tama liu husi transaksaun seksual. Iha parte ida ne’e, diresaun Polisia Imigrasaun kaer funsaun importante atu bele prevene Timor Leste husi prostituisaun no trafiking Umano. Governo mos tenke tau matan ba Timor oan balun ne’ebe involve iha bisnis ida ne’e para ema hirak ne’e bele hetan kapasitasaun ruma ou serbisu ruma no muda sira nia atividade hanesan feto prostituta.

Governo mos tenke prepara fatin tratamentu ida atu bele trata ema sira ne’e positivu virus HIV/SIDA no garantia sira nia direitu. Ba asesu publiku, governo liu husi Ministeriu Saude tenke mos prepara fatin publiku ida atu ema hotu bele halo testu ba moras ida ne’e. Iha parte justisa, Tribunal tenke fo sansaun aas ba kazu prostituisaun nian para ema ne’ebe sai autor ba atividade ilegal ida ne’e la bele repete hahalok a’at ida ne’e. Presiza mos lei ida atu bele regula no fo sansaun ba ema no groupu ne’ebe involve iha laran nomos fo rahabilitasaun ema ne’ebe sai autor prostituisaun. Nesisidade ida ne’e hanesan obrigasaun estadu Timor leste nian baseia ba Konvensaun CEDAW artigu 6 , estadu membru sei foti medidas hotu-hotu ne’ebe loos hanesan legislasaun ka halo lei atu kontra makas forma oin-oin kona-ba trafiku ba feto no esplorasaun protituisaun ba feto sira.

Bainhira instituisaun hirak ne’e la bele halo sira nia knaar ho diak maka sosiedade bele la fiar ba sira nia funsaun tamba kondisaun ida ne’e bele haburas prostituisaun iha rai laran no destrui mentalidade sosiedade Timor Leste nian liu-liu familia sira.

Atu bele kombate moras ida ne’e, presiza mos fahe informasaun ba nivel sosiedade hotu-hotu liu-liu ba sira ne’ebe hetan risku boot liu ba moras ida ne’e. Ba familia sira mos, tenke hamoris respeita malu entre laen no nia fen. Laen sira tenke respeita direitu saude reproduktiva sira nia fen, halo relasaun seksual ne’ebe seguru no la usa violensia. (RFTL/ICP Office/Cop09)***

Men challenging violence against women in East Timor

Australia source : www. ausaid.gov.au

In East Timor, the Association of Men against Violence is working to engage men in ending violence against women. This men’s organisation recognises that gender equality will not occur without the involvement of men.

The Association of Men Against Violence works at the community level, in nine districts across East Timor, to increase people’s knowledge and to change men’s behaviour on violence against women.

A key part of this is working with young men. The Association is also noted for innovative ‘guerrilla tactics’—creating mini-awareness moments whenever opportunities arise. An example of this strategy is members initiating loud conversation about gender equality while riding on a bus or attending a cockfight.

The Association of Men Against Violence works closely with the Government of East Timor and other community groups as part of a network of organisations working to promote gender equality and to stop violence against women in East Timor.

In 2009 AusAID provided $60,000 to support the work of the Association of Men Against Violence. (visit this website : http://www.ausaid.gov.au/keyaid/sixteendays/default.cfm)

Urges Ending Discrimination, Reaffirming Women’s Human Rights

UN Secretary-General Ban Ki-moon’s message on the International Day for the Elimination of Violence against Women, observed on 25 November 2009:

In the 10 years since the General Assembly designated 25 November as the International Day for the Elimination of Violence against Women, the circle of engagement has widened. More groups and individuals, including men and boys, are getting involved in efforts to prevent and address this heinous violation of women’s human rights. There has also been significant progress at the national level as many countries have adopted laws and comprehensive action plans.

However, much work lies ahead. In every country, women and girls continue to be plagued by violence, causing tremendous suffering. Such violence undermines development, generates instability, and makes peace that much harder to achieve. We must demand accountability for the violations, and take concrete steps to end impunity. We must listen to and support the survivors.

Our goal is clear: an end to these inexcusable crimes ‑‑ whether it is the use of rape as a weapon of war, domestic violence, sex trafficking, so-called “honour” crimes or female genital mutilation/cutting. We must address the roots of this violence by eradicating discrimination and changing the mindsets that perpetuate it.

The “UNiTE to End Violence against Women” campaign that I launched last year is galvanizing action across the United Nations system. It calls for all countries to put in place, by the year 2015, strong laws, multi-sectoral action plans, preventive measures, data collection, and systematic efforts to address sexual violence in conflict situations. I invite Governments, organizations and individuals to join us in this Campaign. I have also just launched a Network of Men Leaders to strengthen our advocacy.

The United Nations General Assembly’s support for the creation of a new gender equality entity will also bolster our work. The new entity will promote gender equality and the empowerment of women, and hold the United Nations system itself accountable for supporting measures to eliminate discrimination against women and end violence against them.

Women around the world are the very linchpin keeping families, communities, and nations together. On this International Day, let us reaffirm our commitment to women’s human rights; let us invest more resources in countering this violence; and let us do all it takes to end these horrific assaults once and for all.***

PROMOVE FETO ATINJI IGUALDADE JENERU

Dili, Timor Leste / Timor Post, Kuarta 25 Novembru 2009/ p-12/Mj7

Vise Primeiru Ministru Jose Luis Guterres hateten Timor Leste tenke iha dever moral hodi partisipa iha kampanha ba komemorasaun Loron 16 Ativismu Kontra Violensia ba Jeneru ba Feto iha mundu tomak ne’ebe ratifika ona iha Konvensaun Jenebra.

“Timor Leste hanesan nasaun foun ne’ebe ratifika konvensaun ne’ebe kolia kona-ba diskriminasaun kontra feto. Timor Leste iha dever moral atu komemora mos loron ida ne’e hodi nune’e bele promove liutan feto atu bele atinji igualdade jeneru no halakon formas hotu hotu kontra feto iha nasaun ida ne’e, “ dehan Vise PM Jose Luis ba jurnalista iha ninia serbisu fatin Palacio do Governo, Tersa horisehik (24/11).

Rekomendasaun ne’ebe nia hato’o hodi husu povo Timor Leste tomak atu partisipa iha kampanha ba komemorasaun refere. Nia informa katak hahu husi tinan 1991 ema rihun ba rihun husi rejiaun hotu-hotu iha mundu tomak hola parte iha Kampanha Loron 16 Ativismu Kontra Violensia ba Feto.

Tuir nia, violensia direitus humanus sai nudar palavras de ordem husi movimentu feto nian no presiza atu rekonese tamba violensia hasoru feto afeita ba populasaun barak husi pais, rasa, klase, kultura no relijiaun hotu-hotu.

Kampanha Loron 16, katak Jose luis fo opurtunidade ba ema hotu-hotu atu serbisu hamutuk iha solidaridade no dada atensaun durante periodo international atu hetan suporta ba sira nia enforsu lokal atu halakon violensia baseia ba jeneru ne’ebe kompostu husi nasaun 158.

Vise Primeiru Ministru hatutan idea atu organiza kampanha ida ne’e mosu iha 1991 reprezentante nain 23 husi mudu tomak sorumutuk iha Women Global Leadership Institute (Institute Lideransa Global Feto nian) ne’ebe organiza iha Universidade Rutgers, Estadus Unidus Amerika desidi atu organiza kampanha komesa husi loron 25 Novembru ne’ebe hanesan loron internasional kontra violensia hasoru feto too loron 10 fulan Dezembru ne’ebe hanesan loron Internasional Direitus Humanus, tamba durante periode ne’e iha loron barak mak importante.***

MAI ITA HARII DAME NO HAKOTUK VIOLENSIA

Dili-Timor Leste/Rede Feto/Kampanha 16 Dias aktivismu Violensia Kontra Feto

Violensia barak liu akontese ba sira ne’ebe iha posisaun fraku hanesan feto no labarik sira. Iha Timor Leste nia istoria, violensia hasoru feto laos foin akontese depois ita ukun a’an maibe akontese iha vida moris feto nian desde tempo beiala sira too ohin loron. Komesa tempo liurai sira too tempo ukun an feto sira sai vitima nafatin husi hahalok violensia iha forma oin-oin hanesan violensia seksual, violensia domestika no seluk-seluk tan. Violensia domestika katak hahalok hotu hotu /ida nebe deit akontese iha familia ida nia laran ho forma la justu hodi provoka direitamente ka indireitamente ofende ka halao terus ema nia isin lolon, mental ka seksual ho finalidade hodi hatauk ema seluk nian.

Iha tempo ukun an, maski lei barak aplika ona atu bele protégé feto nia direito maibe violensia kontra feto akontese nafatin. Iha dadus hirak ne’ebe tama iha Vurneravel Person Unit (VPU) Polisia Nasional Timor Leste, hateten katak tinan-tinan kazu violensia hasoru feto sempre sai kazu a’as liu kompara kazu sira seluk. Ida ne’e hatudu faktor seguransa ba feto nia moris liu-liu moris iha uma kain seidauk garantia feto nia direitu. Uma kain hanesan fatin seguru ida atu bele eduka oan sira ho domin realidade sai fali fatin haburas hahalok violensia. Autor sira ne’ebe maioria mane uza sira nia poder hanesan xefe familia para hatudu sira nia dominante atu bele kontrola uma laran no dalaruma uza sira nia emosaun. Violensia ida ne’e barak resulta ema vurnerabel sira iha uma laran sai vitima hanesan feto, labarik, ferik, katuas no ema ne’ebe aliezadu.

Violensia ne’ebe akontese iha uma laran barak relasiona ho kultural patriakal ne’ebe sei metin no buras iha ita nia sosiedade. Kultural ida ne’e rasik moris husi jerasaun ida ba jerasaun seluk liuhusi praktika uma laran nian. Kondisaun ida ne’e sai ona kultural ida ne’ebe too ohin loron moris nafatin iha ita nia sosiedade. Maibe violensia laos akontese iha familia hotu-hotu iha Timor Leste, familia barak sei kaer metin komitmentu atu la bele usa violasaun durante eduka sira nia oan no moris iha uma laran. Husi familia ida ne’e maka bele hamoris domin, haree feto, labarik, ferik no katuas sira hanesan parseiru moris nian. Tamba ne’e aspeitu mane hanesan faktores importante ida atu bele kria familia kontra violensia, halo sira nia responsibilidade hanesan xefe familia baseia ba domin nian. Ho ida ne’e ita bele espera katak mane bele sira responsibilidade hanesan xefe familia ho kalma, tau matan ba sira nia fen no oan nomos eduka nia familia ho domin.

Hare ba kondisaun kultura violensia ne’ebe sei maka’as iha Timor Leste halao ema barak mehi atu bele moris iha kondisaun hakmatek nia laran no dook husi violensia. Ita laos la bele hakotuk sistema patriakal ho violensia ida ne’e, tamba kultural mosu husi atividade moris sosiedade nian no sosiedade mos bele hili no hakotuk kultural saida deit fo impaktu negativu iha ita nia sosiedade nia laran liu-liu fo impaktu a’at ida ba feto no labark sira. Sosiedade maka ita, tamba ne’e atu halo mudansa ba kultural ne’e presiza ita hotu nia partisipasaun no kolaborasaun. Kontribuisaun husi parte hotu-hotu importante para ita iha forsa boot ida atu bele kolia ho liafuan ida deit maka “HAPARA VIOLENSIA KONTRA FETO, AGORA”.

Iha iventu espesial Kampanha 16 dias aAktivismu Violensia Kontra Feto ida ne’e, Rede Feto hakarak konvida ita hotu feto ka mane atu bele fo kontibuisaun hari dame iha ita nia nasaun liuhusi asaun konkritu ida iha ita nia familia, komunidade no nasaun. Mai ita harii dame no hapara violensia hotu-hotu, mai ita harii kultural domin ida iha Timor Leste.

Dala ida tan ami husu feto sira bele hateten sai violensia sira hetan, la bele tau problema ne’e hanesan problema privadu ida. Violensia kontra feto hanesan violasaun direitus humanus ida no tuir Kodeku Penal Timor Leste nian, violasaun kontra feto hanesan krimi publiku ida. Mai ita fo liman ba balu hakotuk violensia hasoru feto. (Icp/cop)***

SEPI Halo Abertura Kampanha 16 Dias iha Distritu Oecusse

Dili - Timor Leste, Nov 2009/RFTL

Sekretariadu Estadu Promosaun Igualdade (SEPI) serbisu hamutuk ho Komisaun Organizadora ba Kampanha "16 Dias Aktivismu Violensia Kontra Feto" tuir plano sei halao abertura ba loron kampanha ida ne'e iha distritu Oecusse. Seremonia abertura ba kampanha 16 Dias se loke abertura iha loron25 Novembru 2009 iha Salaun Inkontru Sekretaria Estadu Regiaun Autonom Oecusse.

Agenda Komemorasaun Kampanha 16 Dias Aktivismu Violensia Kontra Feto
Tema : "HO KOMITMENTU NO ASAUN FORTE ITA HAKOTU VIOLENSIA KONTRA FETO"
  • Registrasaun
  • Abertura husi Protokolo
  • Muzika
  • Breves palavras husi S.E Administrasaun Oecusse, Sr.Jose T. Anuno
  • Breves palavras husi S.E Sekretaria Estadu Region Autinom Oecusse, Sr. Jose Teme
  • Dansa kultura
  • Breves palavras husi S.E. Secretaria Estadu ba Promousaun Igualdade Em Excercicio Sec. Est. de Rekursus Naturais, Sr. Alfredo Pires
  • Breves Palavras husi S.E Representante UNMIT, Sr. Finn Reske Nielsen
  • Dansa Kultura
  • Breves Palavras husi S.E. Presidente Parlamentu Nacional, Sr. Fernando Lasama Arauju
  • Breves palavras no Abertura husi S.E. Vice Premeiru Ministru, Sr. Jose Luis Guterres.
  • Dansa kultura
  • Snack
  • Dialogu
  • Asina post card
  • lunch
Ba informasaun diak liu bele kontaktu Sr. Luis Neri, telephone 7470291/3339807***

Istoria Loron Eliminasaun Violensia Kontra Feto

Dili- Timor Leste / 19 Novembru 2009 / Rede Feto TL

Iha dia 17, fulan Dezembru 1999, Asembleia Jeral ONU hili ona dia 25 Novembru sai nudar loron international ba eliminasaun violensia hasoru feto sira. ONU mos konvida governu sira, organizasaun internasional no ONG nasional atu organiza atividade sira ho objetivu atu hasae konesementu publiku kona ba asuntu ne’e. Komesa tinan 1999, maizumenus organizasaun 1.700 iha nsaun 130 inklui mos Timor Leste partisipa tiha ona iha kampana loron 16 nian. Loron kampana ne’e refere ba periodu dia 25 Novembru to’o Loron Direitus Umanus nebe monu iha 10 Dezembru.

Loron 25 Novembru sai loron bo’ot ida ba feto iha mundu tomak tamba iha loron ida ne’e iha tinan 1960, akontese tragedia boot iha nasaun Dominika nebe halo feto ativista nain tolu hetan tortura, violensia no oho husi rezim militar Dominika. Sira nain tolu hanaran Minerva, Maria Tereza no Patriacia Mirabel hanesan ativista klandestina ida nebe kontra rezim militar Jeneral Tujilo. Ema konese hanesan “La Miraposa”nebe governu hare hanesan aitarak iha iha sira nia ukun tamba sira nia atividade iha movimentu sosial no politika liu husi igreja iha neba. Maski sira ema oho ona, nia aman Don Enrique Mirabal luta nafatin kontra rezim Jeneral Tujilo. “La Miraposa” hatudu ona sira mos bele halo luta hanesan sira nian laen maski sira hatene sira bele hetan amiasa boot husi militar.

VIOLENSIA HASORU FETO, AGORA PROBLEMA PUBLIKU NIAN (2)

Dili- Timor Leste / 19 Novembru 2009 / Rede Feto TL (parte2)

Violensia Hasoru Feto Nian

Organizasaun barak inklui Governo Timor Leste rasik barak kolia kona-ba feto nia direitu iha aspeitu hotu-hotu. Ratifikasaun Konvensaun CEDAW husi Governo Timor Leste sai hanesan dalan ida atu bele hapara diskriminasaun hasoru feto.

Haree ba kondisaun mundu agora dadaun, nasaun barak komesa fo komitmentu atu bele tau direitus humanus inklui direitu feto nian iha fatin a’as iha sistema politika nian. Mundu mos rekonese ona partisipasaun feto iha politika no area seluk hanesan sasukat ida ba dezenvolvimentu nasional. Direitu feto no mane ne’ebe hanesan fo opurtunidade barak ba feto iha mundu tomak atu bele hasae sira nia posisaun inklui mos hametin fali sira nia interese ba luta ba igualdade nian. Maski nune’e feto barak sai nafatin vitima husi violensia oin-oin durante sira halo sira nia knaar iha uma laran, fatin serbisu no sosiedade.

Violensia hasoru feto laos deit problema privadu maibe hanesan mos problema national no global. Konseptu ida ne’e hanesan konseptu foun ida ne’ebe sai isue ida iha Konferensia Feto Mundial ba Dala Tolu iha Nairobi. Violensia hasoru feto akontese iha fatin ne’ebe deit no la iha limitasaun tempo, la haree ba nivel ekonomia, nivel edukasaun, tipo serbisu, rasa, tinan moris nian, durasaun kaben nian no tipo fiziku vitima nian. Violensia mos bele halo husi ema boot hanesan inan aman, maun, bin no bele akontese iha loron ka kalan. Violensia ne’e mosu tamba razaun oin-oin maibe kultural patriakal sai razaun dominante. Iha sistema ida ne’e, ema tau feto nia estatutu hanesan propridade ida husi mane nia no halo feto barak tenke tuir mane nia hakarak. Akontese hirak ne’e laos deit akontese iha sosiedade nivel kraik deit maibe mos iha sosiedade nivel aas. Husi violensia ida ne’e, feto barak hetan terus, hetan kanek inklui mos lakon sira nia vida.

Iha estrutura mane hanesan superior, violensia hanesan intrumen ida atu bele hamanan diferensia idea iha uma laran, hatudu sentimentu la satisfeitu nomos dalaruma hanesan hahalok a’at ida atu bele hatauk feto iha familia nia laran. Sosiedade mos dalaruma hanoin problema hirak ne’e laos hanesan problema boot ida maibe problema uma laran nian. Maibe hanoin ida ne’e la taka dalan ba institusaun seguransa no instituisaun seluk sira bele proteje feto maluk sira ne’ebe sai vitima husi violensia ida ne’e.

Feto vitima barak mos seidauk hatene prosesu justisa nian bainhira violensia ne’e mosu. Sira barak diak-liu taka sira nia ibun ba violensia ne’ebe sira hasoru duke loke ibun no estraga sira nia familia. Tamba vitima barak hanoin hanesan ne’e halo kazu violensia barak la mosu ba publiku no buras nafatin iha uma laran deit. Feto vitima tenke hatete sai sira nia problema para la bele fo dalan ba mane ne’ebe usa violensia kontinua hahalok aat ida ne’e ba ita.

Hanesan problema global, instituisaun Internasional halo lei oin-oin atu bele promove no proteje feto nian direitu hanesan Deklarasaun Viena, Konvensaun CEDAW 1979, Deklarasaun Eliminasaun Violensia Kontra Feto 1993 nomos Deklarasaun Beijing 1994. Nasaun Unidas rasik deklara ona violensia hasoru feto hanesan violensia direitu humanus nian. Organizasaun sosiedade inklui Governo Timor Leste rasik barak kolia kona-ba feto nia direitu iha aspeitu hotu-hotu. Ratifikasaun Konvensaun CEDAW husi Governo Timor Leste sai hanesan dalan ida atu bele hapara diskriminasaun hasoru feto. A luta Kontinua. (RFTL/ICP/Cop)

Violensia Hasoru Feto, Agora Problema Publiku Nian (1)

Dili- Timor Leste / 19 Novembru 2009 / Rede Feto TL (parte 1)

Durante tinan barak, Timor Leste monu iha situasaun ne’ebe grave no nakunu ho asaun violensia. Grupu ho groupu ne’ebe diferensa ideas no visaun politika hasoru malu iha konflitu nia laran. Konflitu iha forma oin-oin sai hanesan dalan ida atu bele resolve problema ne’ebe mosu hahu husi tempo kolonialismu Portugues too tempo Timor Leste ukun an. Resultadu husi prosesu ne’e, parte ida tenke manan no parte ida tenke lakon no hamosu violensia, halo ema barak sai vitima inklui lakon sira nia vida. Istoria Timor Leste hateten katak, bainhira konflitu entre partido politiku mosu iha tinan 1974-1975, ema barak sai vitima, kanek, hetan tortura, lakon sira nia familia no mate. Iha tempo invasaun no okupasaun Indonesia 1975 – 1999, violensia mos sai hanesan hahalok a’at ida atu bele hamanan funu kontra resistensia sira. Militar Indonesia uza violensia atu bele obriga inimigu sira rende no hapara sira nia funu ba libertasaun.

Feto barak mos mate bainhira invazor Indonesia komesa tama iha area fonteira Timor Leste nian. Mate tamba bombardeiru morteiu husi militar Indonesia no seluk tamba involve iha luta libertasaun. Feto barak tenke halai ba foho no buka fatin seguru iha kondisaun limitasaun alimentar nian. Balun mate iha dalan klaran tamba moras no hamlaha no balun mos tenke hetan violensia, tortura no abuza seksual bainhira sira rende ou kaptura husi tropas Indonesia. Kondisaun ida ne’e sai imagem a’at ida iha tempu resistensia.

Iha tinan 1999, diferensa hanoin politiku kona-ba idea ba futuru Timor Leste nian hamosu konflitu boot entre grupu pro-independensia no grupu pro-integrasaun. Tamba lakohi lakon, Indonesia kria groupu militia iha distritu hotu no sira halo intimidasaun ba komunidade liuhusi asaun violensia hanesan torturasaun, abuza seksual, halakon ema, oho ema, sunu ema nia uma no asaun violensia seluk-seluk tan. Hahalok groupu militia ida ne’e halo situasaun Timor Leste tama ba nakukun laran.

Depois Timor Leste hetan independensia, diferensa hanoin mos sai satan ida iha komunidade nia laran no dalaruma hamosu konflitu. Iha tinan 2006, Timor tenke monu fila-fali iha tentasaun konflitu politika militar ne’ebe halo ema barak husik sira nia uma no salva sira nia vida. Dala ida tan violensia iha forma oin-oin mos sai imagina a’at ida iha situasaun periodu ne’e.

Definisaun Violensia

Violensia hanesan fenomena global ida no akontese iha fatin hotu. Violensia sai hanesan istoria ida iha ita nia moris hahu husi be’ala sira. Hahalok violensia la hanesan funu nian ne’ebe mosu husi asaun koletiva ida, tuir sistema no plano ne’ebe prepara. Funu mos mosu deit iha sosiedadae balun laos iha fatin hotu-hotu. La hanesan funu, violensia mosu iha fatin barak iha mundu ida ne’e. Violensia sai hanesan hahalok a’at ida ou moras ida iha komunidade nia laran. La iha nasaun ida livre husi violensia ida ne’e.

Violensia hanesan forma ida atu bele hatudu diferensa idea iha sosiedade nia laran relasaun saida maka los no se mak bele sai superior liu. Violensia mos bele sai instrumen ida atu bele destrui sistema sosiedade nian no kria sistema sosidade foun ida ne’ebe diak-liu. Violensia ne’ebe mosu involve ita nia emosaun no sempre uza asaun fiziku hanesan basa, balu, tebe, tuda, tiru, oho no forma seluk-seluk-tan. Maibe dalaruma violensia ne’e rasik mosu iha forma oin-oin no susar atu bele identifika por ezemplu mosu liu-husi liafuan ou mosu liuhusi desizaun potika ne’ebe halao ema barak terus no susar. Violensia hanesan ne’e ita konese hanesan violensia estrutural ida.

Laos ida ne’e deit, violensia bele mos mosu tamba sosiedade komesa baruk ho antitude ema ne’ebe kaer poder iha governo. Violensia hanesan ne’ebe hanesan espresaun ida husi komunidade tamba sira lakohi sai vitima be-beik husi sistema aktual. Iha aspeitu seluk, violensia mos bele mosu tamba komunidade la iha asesu ba ekonomia ne’ebe diak, populasuan moris iha kiak nia laran no Governo aktual la halo buat ida atu bele halo solusaun ba problema ida ne’e. Kondisaun hanesan ne’e bele hamosu asaun violensia nomos bele destrui sistema sosiedade nian.

Bainhira asaun violensia ho razaun politiku mosu no halo liuhusi dalan dialogo (pasifiku) nomos baseia ba interese nasional maka violensia mosu violensia demokratiku ida. Violensia ida ne’e bele lori ita nia nasaun ba kondisaun ne’ebe forte liu iha diversidade nia laran. Maibe bainhira mudansa situasaun halo liu husi dalan radikal maka grupu ne’ebe involve iha konflitu haree groupu sira seluk hanesan inimigu ida. Kondisaun ida ne’e bele hamosu violensia nihilistik no bele destroi nasaun nian tama ba kondisaun konflitu ne’ebe naruk. Violensia tipo ida ne’e destrui sistema moris nian no lori sosiedade ba kondisaun zero, halakon sistema lei no kultural nian iha sosiedade nia laran.

Tamba saida violensia Mosu ?

Iha ita nia familia, komunidade no ita nia nasaun sempre iha diferensa idea entre ema ho ema ka grupu ida ho grupu seluk. Maibe diferensa hanoin ida ne’e la bele justifika mai ita katak dalan atu resolve maka konflitu no usa forsa fiziku atu bele hamanan ita nia hanoin. Moris iha demokrasia nia laran fo dever mai ita atu bele respeita ema nia idea maski idea ne’e diferensa ho ita nia idea.

Iha komunidade nia laran, ita sempre hasoru problema oin-oin nomos hamosu hanoin bar-barak. Balun hakarak resolve tuir katutak malirin no balun hakarak resolve uza forsa fiziku. Kondisaun ida ne’e bele hamosu konflitu entre sira bainhira la hetan liafuan konkordansa atu bele resolve problema ne’e. Ikus mai mosu violensia hanesan dalan ida atu obriga ema ka groupu seluk simu sira nia hanoin ne’ebe bele resulta ema seluk hetan kanek no mate. --->Kontinua ba parte 2

Ramos Harta : Ita Hadomi Malu ba

Dili-Timor Leste / CJITL Flash, 18 Novembru 2009

Prezidente Republika, Jose Ramos Horta husu ba povu Timor Leste tomak atu hadomi malu no simu malu iha Loron Toleransia Internasional ne’ebe monu iha Segunda semana ne’e (16/11).

Loron Toleransia Internasional ne’ebe proklama tiha ona husi Assembleia - Jeral Nosoes Unidas iha tinan 1993 no konhesidu iha mundu tomak hahu iha tinan 1995.
“Loron Toleransia Internasional, Oportunidade ida atu fo hanoin liu-liu ba joven sira, mane no feto sira”, dehan eis ativista timor leste liu husi komunikadu imprensa, Segunda semana ne’e.

Liu husi komunikadu ne’e Horta esplika katak Timor-Leste mos tenki selebra no halo tuir buat foun ba kontrusaun nasaun pasifika ida ne’ebe demokratika no prosperiedade. Tanba aktu hirak ne’e bele halakon violensia no halakon marjinalizasaun hodi fo importansia ne’ebe boot ba kiak no fo espasu ba jerasaun ida.

“Se mak terus ba violensia, no hetan marjinalizasaun no kiak durante tinan ba tinan, ohin bele sai nudar ezemplu ba toleransia pas nian no vontade no ben estar nian” tuir komunikadu ne’e.
Timor-Leste sei sai bo’ot no diak liu sekarik ita hatene harmoniza no integra iha sosiedade hanesan iha alin feton no maun sira. Iha mundu persiza fo tulun ba malu, hahalok ne’e lori husi ita nia moris loron-loron, no ita nia fiar no kultura nudar portador ba ispiritu no motivasaun.(*,dsc,cjitl)

Lae ba Violencia, Sim ba Igualdade Jeneru

Dili - Timor Leste / Rede Feto,

La hanesan komemorasaun Loron Feto Internasional ba tinan kotuk, komemorasaun loron espesial ba feto ba tinan 2009 komemora ho atividade oin-oin ne’ebe halao husi Parlamentu Nacional, Governo, NGO nasional no Internasional inklui komunidade rasik. Hanesan nasaun seluk, Timor Leste iha loron ida ne’e fo tempo ba feto maluk sira atu bele hanoin fila fali feto nia luta ba igualdade jeneru inklui mos luta ba ukun rasik an.

Parlamentu Nasional nomos Groupu Mulher Parlamentar serbisu hamutuk ho organizasaun feto organiza atividade diskusaun ida iha distritu ha’at. SEPI serbisu hamutuk ho UNMIT no Comisaun Europea mos organiza atividade ida durante semana ida. Iha mos atividade seluk ne’ebe halao husi Peace Women Conference, Policia Vuneravel Person Unit (VPU), Rede Feto, membru Rede Feto hanesan Alola Foundasaun, Fokupers, APSC-TL, Santa Bakhita, Unfetip nomos organizasaun seluk.

Atividade ba kome- morasaun loron ida ne’e komesa husi konkursu hakerek, dezenu, puizia, teatru, exibisaun hahan lokal, hatudu filme, TV talkshow, work-shop too konferensia nivel internasional.

Komisaun E PN ba asuntu igualdade jeneru no Groupu Feto Mulher Parlamentu TL (GMPTL) nudar groupu feto ida kompostu husi deputada feto nain 19 halao atividade ida atu bele habelar informasaun kona-ba loron ida ne’e ba komunidade nia le’et. Durante loron ida, Komisaun E organiza konkursu hakerek kona- ba “Saida Mak Violensia Kontra Feto” ba nivel edukasaun pre-sekundaria, sekundaria no adultu sira. Ida ne’e hanesan dalan ida atu publiku bele hatene katak violensia ne’e buat ida ladiak no ita hotu-hotu tenki hanoin atu kombate violensia ida ne’e inklui mos alunus sira iha pre-sekundaria, sekundaria no adultu sira. Konkursu ne’ebe halao iha GMT – Dili loke abertura husi Presidente Komisaun E Sr. Ozorio Florindo. Durante nia deskursu nia hateten katak globalizasaun halo aspeitu feto sai importante, hamutuk ho mane feto halao desenvolvimentu nasional no internasional. Nia mos hato’o mensagem ba ema hotu atu bele luta hapara violensia kontra feto.

Iha parte seluk, Komisau E no GMPTL serbisu hamutuk ho organizasaun feto nasional halao komemorasaun iha distritu 4 hanesan Baucau, Aileu, Ermera no Bobonaro.

Iha distritu Aileu, GMPTL hamutuk ho organizasaun CAUCUS halao sorumutu ida ne’ebe halao iha suku Aisirimou subdistritu Aileu Vila no hetan partisipasaun maximu husi komunidade distritu Aileu Vila inklui mos representante husi sub distritu sira no estudante. Maizemenus 400 resin feto husi 32 suku iha Aileu partisipa. Iha komemorasaun ida ne’e. Presidente PN Fernando Lasama intrega premiu ba estudantes ne’ebe manan kompetisaun puizia no dezenhu kona ba violensia domestika.

Komemorasaun 8 Marsu halao mos iha distritu Ermera organiza husi GMPTL no Santa Bakhita Timor Leste ho tema “Lae ba Violensia Sim ba Igualdade Jeneru

Partisipa iha selebrasaun ida ne’e, membru Parlamentu Nasional nain 8. Partisipa mos Administrador Interino distritu Ermera Sr. Danilo Osorio M. Babo, Chefe Suco inklui Xefe Suku feto sira, Konselhu Suku, polisia distritu Ermera, representante juventude, NGO nasional no internasional no media lokal. Maizumenus partisipante nain 150 partisipa iha selebrasaun ida ne’e.

Santa Bakhita hanesan membru Rede Feto ne’ebe halao implementasaun ba programa ne’e haksolok tebes tamba nain ulun husi Parlamentu Nasional bele partisipa no hakbesik komunidade iha Ermera.

Sra. Yasinta Lujina hanesan Direitora Rede Feto Timor Leste mos husu katak sorumutu hanesan ne’e labele remata iha Ermera deit maibe tenki kontinua.

“Hau espera katak sei iha motivasaun ba feto sira katak ita feto mos bele relasiona ho tema ne’ebe iha. Ne laos responsabilidade feto deit maibe feto ho mane hamutuk mak bele. Importante liu-liu mak ita tenke hasoru malu hamutuk ho feto maluk Parlamento sira atu bele fahe informasaun ba sira iha suco kona-ba problema ne’ebe mak sira infrenta atu ouinsa kria lei ruma kona ba feto”. Nia mos husu ba komisaun organizadora no GMPTL katak sorumutu labele remata iha Ermera deit maibe ita sei kontinua nafatin diak liu iha aban bainrua.

Iha parte seluk, Vicente Guterres nu’udar Vice Presidente Parlamantu Nasional lahaluha hato’o parabens ba feto sira liu-liu ba sira iha Ermera. Iha sesaun abertura nia fo liafuan badak katak feto iha direito hanesan ho mane, kuandu halo violensia hasoru feto ne’e hanesan krime ida. Vicente mos husu governo tenki halo prevensaun ba problema ida ne’e. Iha fatin hanesan Deputadu Duarte Nunes mos husu ba komunidade hotu tenki hakotuk violensia ba feto. Labele halao violensia ba feto sira tamba sira iha direitu atu bele dezenvolve sira nia aan.

Iha distritu Baucau, GMPTL serbisu hamutuk ho organizasaun UNFETIP, membru Rede Feto ida organiza mos sorumutu ida durante loron ida iha Salaun Administrasaun Distritu Baucau.

Sorumutu ida ne’e loke abertura husi Administrador distritu Baucau no partisipa husi partisipante nain 100.

Durante sorumutu iha distritu 4 ne’e, partisipante sira husu IV Governu liuhusi GMPTL no organizasaun feto sira atu aselera lalais aprovasaun Lei Violensia Domestika. Partisipante mos husu ba organizadora sira atu bele halao atividade hanesan iha nivel sub- distrital.

Alola Foundasaun serbisu hamutuk ho organizasaun feto seluk mos organiza konferensia internasional ida iha Dili. maizemenus ema nain 300 partisipa iha konferensia ida ne’e husi nasaun 17. Konferensial Feto ba Dame ida ne’e halao iha dia 5-6 fulan Marsu iha edifisiu Ministeriu Estranjeiru - Pantai Kelapa.

Konferensia ida ne’e hamosu rezolusaun no rekomendasaun ba governu liu-liu kona-ba justisa jeneru nian. Resolusaun ida ne’e mos husu responsibilidade estadu sira hotu nian atu hapara impunidade no prosekuta ema hirak ne’ebe responbiliza ba krime sira ne’ebe baseia ba jeneru hasoru feto sira iha Timor-Leste nian hanesan violensia seksual no torura sira seluk nomos violensia kontra feto no labarik.

Parlamentu Nasional rasik mos halao Pleanaria Ekstraordinariu hodi komemora loron ida ne’e. Durante Pleanaria ida ne’e Fernando Lasama nudar Presidente Parlamentu hateten katak selebrasaun ida ne’e mosu tamba serbisu maka’as entre GMPTL hodi serbisu hamutuk ho feto sira seluk hanesan Caucus, Rede Feto no Fokupers.

“Ohin ita kontinua nafatin halao selebrasaun tamba ita hakarak dignifika feto hodi eleva sira nia kapasidade hodi fo kontribuisaun ba prosesu dezenvolvimentu nasaun Timor Leste,” deklara nia iha Parlamentu Nasional.

Ikus, Rede Feto hanesan sumbrinha ba organizasaun lahaluha fo parabens ba feto maluk sira, mai ita hamutuk ho mane sira luta nafatin ba igualdade jeneru.***

Hamutuk Hodi Hapara Violensia Kontra Feto

Dili - Timor Leste / Rede Feto

Loron 8 Marsu sai hanesan loron importante ida ba feto maluk sira iha mundu tomak. Iha loron ida ne’e, mundu tomak rekonese papel importante husi luta feto maluk sira ba sira nia direitu no importante mos rekonesementu husi Nasaun Unidus hanesan organizasaun mundial ba loron 8 Marsu fo hanesan Loron Feto International. Iha loron ida ne’e, feto maluk sira husi nasaun Rusia hakerek ona lisaun importante ida ba istoria sira nia luta ba igualdade. Luta ida nebe halao iha tinan naruk nia laran komesa husi be’ala sira. Iha tempo Nasaun Yunani antigu, feto ida naran Lysistrata halao aksaun greve ida atu hapara funu nebe akontese iha tempo neba. Iha asaun ida ne’e, Lysistrata hamutuk ho feto seluk hapara sira nia responsibilidade atu halo relasaun seksual ho sira nia laen.


Revolusaun Franca mos hatudu ba mundu tomak eksistensia feto iha nasaun Franca atu ijiji sira nia liberdade no igualdade atu bele hamrik hanesan mane sira atu hili sira nia respresentante politika iha Nasaun Franca. Hamutuk ho feto luta nain sira, feto husi nasaun hot-hotu mos selebra loron ida ne’e hanesan loron espesial ida ba sira atu bele luta nafatin ba feto nian direitu ba igualdade jeneru iha aspeitu politika, ekonomia no sosial. Feto hot-hotu iha mundu tomak halibur hamutuk iha atividade oin oin atu bele hametin sira nia luta atu bele lori mudansa ba feto sira.***

Feto no Mane Hamutuk hodi Hapara Violensia Kontra Feto

Dili-Timor Leste / Rede Feto Timor Leste

Violensia nudar hahalok aat ba ita nia moris sai hanesan problema boot iha ita nia sosiedade liu-liu bainhira ita hakarak reduce ou hapara husi hahalok ida ne’e. Violensia ne’ebe akontese sempre resulta vitima la hare nia sexu. Iha krizi 2006, Timor Leste nakunu ho asaun violensia, ema tuda malu to’o oho malu tamba kausa “Lorosae-loromonu”. Krisi ida ne’e resulta ema barak sai vitima, lakon sira nia uma, lakon sira nia sasan no lakon sira nia familia. Iha tempu ne’eba, ema mehi moris iha dame nia laran.

Dame laos deit sai mehi ba ema sira moris iha krizi 2006. Dame mos sai mehi ida ba feto maluk sira vitima husi violensia domestika. Mehi atu bele moris iha igualdade nia laran no dook husi asaun diskriminasaun. Mehi atu bele tuur hanesan mane sira iha setor hotu hotu. Mehi atu bele sai forte liutan para bele involve iha dezenvolvimentu.

Atu realiza mehi ida ne’e, feto komesa organiza aan no forma groupu oin-oin. Feto iha mundu tomak komesa fo atensaun makaas ba sira nia problema no halo asaun. Ho laran brani feto iha mundu tomak ijiji sira nia direito maski tenke mate ba sira nia luta hanesan Alexandra Kollotai. Tamba nia sacrafisiu, mundu tomak komesa rekonese feto nia papel no komesa fo fatin ba feto husi mundu tomak atu bele selebra sira nia loron iha dia 8 de Marsu.

Loron Feto Mundial 2009 ho tema “ Feto no Mane Hamutuk hodi Hapara Violensia kontra feto” lori ita ba ita nia mehi ba moris ho dame. Mehi ida ne’e bele realiza bainhira ita ho enforsu tomak serbisu hamutuk ho mane sira fo liman ba malu hapara violensia hasoru feto iha aspeitu hotu-hotu.Ita hein katak, ho selebraau ida ne’e bele hametin fila fali ita nia unidade, maski dalaruma entre feto no mane iha diferensa opiniaun, maibe ita hotu hakarak moris iha dame nia laran dook husi violensia tamba violensia ne’e krimi ida. Presidente Parlamentu Nacional Fernando Lasama durante komemora Loron Feto Mundial hateten katak Nudar ema kriatura ema ida-idak tenki hadomi malu, ema idak-idak tenki evita violensia domestika iha familia nia laran tamba hahalok ne’e ita konsidera hanesan krimi. Sira ne’e komete krimi tenke hetan kastigu. Mai ita hamutuk hapara violensia kontra feto. ***


Governo Sei la Tolera Violasaun Kontra Feto

Dili/TP Novembru 2008

Relasaun ho Loron Internasional Eliminasaun Violensia Kontra Feto iha Segunda horisehik, Governo Timor Leste deklara katak nia sei la tolera qualker aktu violensia kontra feto sira nebe akontese iha nasaun ne’e.

Vice Primeira Ministru Jose Luis Guterres hateten husi loron ne’e Timor Leste bele hametin liu tan prevensaun violensia kontra feto no aumenta protesaun no justisa ba feto tomak iha nasaun laran.

“Timor hanesan nasaun sira seluk nebe kontinua nafatin serbisu hasoru problema violensia fizika no verbal kontra ita nia feton sira”, tenik nia. Durante selebrasau nba loron importante ida ba feto nian ne’e iha Palacio Governo.

Vise PM ne’e informa katak tuir estatistika nebe hetan husi SEPI too ohin loron hamutuk 138 kazu violensia kontra feto.

“Kazu hirak ne’e involve kazu violensia jeneru nebe simu mai husi NGO lokais no internasional no kazu balu rezista iha ita nia hospital nasional Guido Valadares. Maibe mos kazu violensia barak mak ita nia feton balu sira la fo hatene sai,” esplika nia.

Situasaun ne’e tuir Jose Luis, Governo Timor Leste sei la bele tolera tamba violensia kontra feto sei destroi familia no komunidade.

“Kualker violensia kontra feto ita la bele simu no la bele tolera tamba violensia kontra feto hasobu uma kain, destroi familia nomos hanesan ameasa sosial no ita nia komunidade,” dehan nia.

Vise Primeiru Ministru ne’e esklarese katak problema ne’e hanesan obstaklu boot ida ba dezenvolvementu no defiskulta feto tomak atu dezenvolve sira nia potensia lolos.

Tema global ba selebrasaun loron ida ne’e ba tinan 2008 mak Loron 16 ativismu Kontra Violensia de Jeneru hanesan “Direitus Umanus ba Feto no Direitus ba Deklarasaun Universal Direitus Umanus”. Tema nasional ba loron ida ne’e maka “ Reforsa Ekonomia no Justica Sosial ba Feto”

MENSAJEM SEKRETARIU JERAL ONU IHA LORON ILIMINASAUN VIOLENSIA 2008

Mansajem Sekretariu Jeral ONU Iha Loron Internasional Iliminasaun Violensia Kontra Feto 25 Novembru 2008

Iha mundu tomak, iha rai riku no rai kiak sira feto sira hatan baku, trafiku, violasaun seksual no oho. Violasaun direitus umanus hirak ne’e laos deit estraga ema individual sira ne’e maibe mos estraga dezenvolvimentu, pas no seguransa sosiedade tomak nian.

Feto sira iha fatin hotu-hotu risku, maibe hirak nebe hela iha sosiedade konflitu armadu nian, hasoru perigu bo’ot liu, bainhira konflitu sai kompleksu liu, bele haree violensia seksual nian aumenta liu tan. Laos deit iha tempu funu nian maka feto hatan perigu maibe iha tempu hakmatek mos feto sira hetan asaltu husi forsa armada, milisia, rebelde, groupu kriminozu sira ou husi polisia sira mos.

Ita la hatene lolos numeru vitima sira nian maibe ita hatene katak iha krimi barak liu duke numeru keixa nebe hato’o no rezultadu balu mak prende sira duni. Iha fatin barak asaltu seksual sei estigma ida ke halo feto sira evita tribunal nebe mak devia eziste hodi proteje sira. Iha rai balun, vitima sira hetan brutalidade dala rua : primeiru durante krime akontese no depois husi sistema justisa nian nebe dala barak feto sira mak hetan fali kulpa “adulteriu” no ho ida ne’e sira iha posibilidade ba hetan tan kastigu.

Maske identifika duni ema hirak nebe mak komete krimi ne’e maibe dala ruma sira la hetan kastigu ida, liuliu sira ne’e serbisu iha polisia ka iha forsas armada. Dala barak, krimi hiak ne’e halo ita hakfodak tebes tebes. Iha Republika Demokratika Kongo nia provinsia Norte Kivu nebe iha funu, kazu 350 asaltu seksual nian nebe relata fulan-fulan, vitima barak maka dalaruma hetan mutilasaun jenital.

Sei sente a’at liu tan bainhira ita hatene vitima balu nia idade. Iha area violensia barak iha rai Haiti nian, sinkuenta porsentu (70%) feto klosan sira hetan asaltu seksual. Vitima oitoan maka iha korajem atu buka hetan justisa, kada vitima tolu, ida tinan ki’ik liu sanulu resin tolu. Durante fulan partikular violensia nian ida iha rai Liberia, keixa barak hirak nebe relata , barak liu mak hanesan asaltu seksual komete hasoru labarik feto ho tinan kiik liu duke sanulu-resin-rua, vitima balun sidauk too tinan lima tan.

Ezemplu hirak ne’e mai husi rai hirak nebe iha prezensa forsa mantein-dame Nasaun Unidas nia. Gracas ba introdusaun ideia inovador iha Konselhu Seguransa nian Resolusaun 1820 nebe mak adopta iha fulan Junhu katak uza violensia seksual hanesan tatika funu nian, agora rekonesidu hanesan kestaun internasional paz no seguransa nian ida.

Tuir resolusaun ne’e, misaun mantein dame sira, liuliu hirak ho mandatu atu proteje ema sivil sira, iha relatoriu nebe mak sira hato’o, agora sira tenki protesaun feto no labarik husi forma hotu hotu violensia iha situasaun konflitu nian. Resolusaun 1820 husu mos atu halo enforsu boot liutan iha implementasaun parte esensial politika toleransiazero ba esplorasaun seksual husi pesoal NU nian no insiste katak tropa no polisia sira husi rai hirak nebe kontribui nia atu iha responsibilidadede tomak kazu hirak sira nia konduta la loos nian.

Bainhira adopta resolusaun 1820, ne’e katak parte aumenta orientasaun global nian atu haree ba susar aat ida ne’e. Iha fulan Fevereiru liu ba, Forum Luta Hasoru Trafiku Umanu iha Viana no lideransa la para Asembleia Jeral nian, ne’e sinal ida mos momentu internasional nian.

Rai barak iha nivel nasional, sira halao ona sira nia obrigasaun ba proteje feto sira liu husi lejislasaun komprensivu, hadia tan serbisu ba vitima sira, parseirismu makaas no hasae tan enforsu ba inklui mane no mane foin sae sira iha tau matan ba problema ne’e.

Progresu ida ne’e diak ona, maibe sei iha lakuna barak. Ita presiza halo buat barak tan atu reforsa lei no hakontra impunidade. Ita tenki kombate atitude no hahalok hirak nebe perdua, tolera, fo diskulpa, ignora violasaun hirak nebe komete hasoru feto. No ita tenki aumenta finansialmentu ba serbisu ba vitima no sobrevivente sira.

Hau determinadu atu habiit tan enforsu hirak ne’e inklui husi hau nia kampanha global “HOTU HOTU HAMUTUK, Hodi Hakotuk Violensia Kontra Feto”, nebe iha objectivu atu hasae tan konesementu publiku, aumenta vontade politika, no rekursu sira, no hakiak ambiente apoiu nian ida hodi usa didiak politka empenu nian nebe mak esiste ona.

Ita hotu hotu mane no feto, soldade no forsa-mantein-dame sira, sidadaun no lider sira iha responsibilidade atu ajuda hakotu violensia hasoru feto.

Estadu sira tenki iha onra ba sira nia empenu halo prevensaun ba violensia, lori hirak komete krimi ba justisa no fo tulun ba vitima sira. No ita ida-ida tenki kolia sai ba ita nia familia, iha serbisu fatin no iha komunidade laran hodi nune hamate asaun sira violensia hasoru feto nian. (TP/25Nov08/P13)

INVOLVE MANE ATU HAPARA VIOLENSIA KONTRA FETO

Dili-Timor Leste/Rede Feto

Iha dia 17, fulan Dezembru 1999, Asembleia Jeral ONU hili ona dia 25 Novembru sai nudar loron international ba eliminasaun violensia hasoru feto sira. ONU mos konvida governu sira, organizasaun internasional no ONG nasional atu organiza atividade sira ho objetivu atu hasae konesementu publiku kona ba asuntu ne’e. Komesa tinan 1999, maizumenus organizasaun 1.700 iha nsaun 130 inklui mos Timor Leste partisipa tiha ona iha kampana loron 16 nian. Loron kampana ne’e refere ba periodu dia 25 Novembru to’o Loron Direitus Umanus nebe monu iha 10 Dezembru.

Loron 25 Novembru sai loron bo’ot ida ba feto iha mundu tomak tamba iha loron ida ne’e iha tinan 1960, akontese tragedia boot iha nasaun Dominika nebe halo feto ativista nain tolu hetan tortura, violensia no oho husi rezim militar Dominika. Sira nain tolu hanaran Minerva, Maria Tereza no Patriacia Mirabel hanesan ativista klandestina ida nebe kontra rezim militar Jeneral Tujilo. Ema konese hanesan “La Miraposa”nebe governu hare hanesan aitarak iha iha sira nia ukun tamba sira nia atividade iha movimentu sosial no politika liu husi igreja iha neba. Maski sira ema oho ona, nia aman Don Enrique Mirabal luta nafatin kontra rezim Jeneral Tujilo. “La Miraposa” hatudu ona sira mos bele halo luta hanesan sira nian laen maski sira hatene sira bele hetan amiasa boot husi militar.

Ba tinan 2007, governu RDTL, PDHJ, Organizasaun Internasioanal no ONG lokal hari komisaun ida atu komemora kampana loron 16 Aktivismu Kontra Violensia. Rede Feto hanesan mos komisaun organizadora ba selebrasaun ida ne’e hamutuk ho 18 membru organizasaun halao atividade oi-oin iha nivel national no distritu. Atividade ida nee mos sai hanesan programa advokasia ida atu bele fahe informasaun kona ba direitu feto no fo informasaun diak liu tan. Ba tinan 2007, Rede Feto foti topiku hanesan “Involve Mane atu Hapara Violensia Kontra Feto” ho objetivu oinsa atu hapara violensia nebe mosu iha komunidade liu husi mane sira.

Mane hanesan parte ida importante atu bele reduz no hapara violensia Domestika iha Timor Leste liu husi dalan advokasia. Tan ne’e persiza kria mekanismu no estratejia nebe diak, atu oinsa mane sira bele sai hanesan parseiru ba feto maluk sira baseia ba resultadu husi Konferensia Bangkok 2007.

Iha nivel distritu, Rede Feto halao atividade workshop iha distritu Los Palos, Viqueque, Maliana no Suai. Iha nivel nasional, Rede Feto hamutuk ho organizasaun AMKV halao workshop loron ida ho topiku “Involve Mane Atu Hapara Violensia Kontra Feto” nebe halao iha Salaun Centru Juvenil - Taibesi. Workshop nebe halao iha dia 5 Dezembru 2007 ho objetivu oinsa bele involve organizasaun mane no lider komunidade sira atu bele halao kampana ida ba lei violensia domestika nebe seidauk aprova.

Iha nivel distritu, komesa loron 4 Dezembru 2007, Rede Feto Timor Leste hamutuk ho Assosiasaun Mane Kontra Violensia (AMKV) halao atividade ida iha 5 sub distritu Los Palos hanesan Luro, Tutuala, Iliomar, Moro no Los Palos Kota. Objetivu husi workshop ida ne’e mak atu bele hanoin fila fali feto nia luta ba movimento para bele hetan sira nia direito, no livre husi violensia domestika. Husi atividade ida nee, Rede Feto hakarak habelar informasaun kona ba loron 16 dias aktivismu nian,

Workshop nebe halao iha Los palos hetan antusiasmu diak husi feto no mane sira inklui mos orgaun governo hanesan adminitrador sub distritu, membru PNTL, Chefe Suco no Chefe Aldeia. Fasilitador husi Rede Feto no AMKV halao diskusaun interativu kona ba jender, violensia baseia ba generu, CEDAW no Resolusaun Bangkok.

Husi diskusaun ne’e mosu pergunta barak husi partisipante sira hanesan problema aihan iha uma laran, fen ladun halao nia funsaun ho diak, violensia ba labarik sira iha uma laran, responsibilidade husi mane nebe fo oan ba feto, no problema seluk tan. Salurik sei hatun pergunta hirak ne’e iha pagina 7 atu bele habelar informasaun ba lei nain sira.

Husi diskusaun nee, populasaun husi Sub Distrito Luro fo agradese tebes, tamba Rede Feto bele implementa programa ida nee to’o iha base hodi hasae sira ninia komprendesaun kona ba violensia domestika nebe mosu iha sira nia let. Nomos atu bele kria mekanismu nebe diak liu para bele hamenus violensia hirak ne’e, liu husi lei Konvensaun Eliminasaun Diskriminasaun Kontra Feto (CEDAW). Sira mos sente katak liu husi workshop ida ne’e ho topiku “ Involve Mane Atu Hapara Violensia Kontra Feto” bele reflekta mane ninia hahalok atu hapara violensia domestika iha sira nia let.

Iha parte seluk, FOKUPERS hanesan membru Rede Feto halao mos komemora Loron 16 Aktivismu Kontra Violensia. Iha Suai, FOKUPERS fahe ka habelar informasaun sobre violensia domestika hasoru feto atu nunee komunidade sivil bele iha konesementu diak liu kona ba asuntu ida nee. Atividade ida nee mos hetan resposta diak husi lider komunidade nomos sira husu para atividade hanesan nee bele kontinua halo iha nivel distritu.

Loron 25 Novembru hatudu ba ita, atu hetan liberdade presiza sacrifiu bot hanesan mos ita nia luta husi violensia domestika mos presiza feto Timor Leste nia luta. Violensia domestika hanesan problema ida nebe nasaun hot-hotu hasoru. Tamba ne’e atu persiza duni halao kampanha iha nivel nasional no iha area rural tamba realidade hatete violensia domestika barak liu akontese iha area rural.

Durante tinan barak ona, feto Timor Leste moris iha violensia oi-oin ho nune feto sira lalika tauk atu fo sai kona ba violensia nebe mak sira hasoru. Kuando Timor Leste laiha lei ida kona ba Violensia Domestika, feto barak nebe sai vitima ba violensia ne’eiha tinan-tinan bele aumenta bebeik. Atu hapara violensia kontra feto, membru Parlementu Nasional, membru Governu, organizasaun internasional, ONG lokal, mane sira nomos komunidade tomak tenke fo liman ba malu atu lei violensia domestika agora dadaun iha Parlamentu Nasional nia liman bele aprova lalais. ***